05.09.2011 – Έκθεση του Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης των Βασανιστηρίων σε σχέση με τις συνθήκες κράτησης και τη μεταχείριση των κρατουμένων στις Κεντρικές Φυλακές

 

  ΕΚΘΕΣΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΥ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΤΩΝ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ

(Άρθρο 7 Ν. 2 (ΙΙΙ)/2009)

Θέμα: Οι συνθήκες κράτησης και η μεταχείριση των κρατουμένων στις Κεντρικές Φυλακές

Προϊστάμενος Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης  των Βασανιστηρίων:  Άριστος Τσιάρτας, Πρώτος Λειτουργός Γραφείου Επιτρόπου Διοικήσεως

Ερευνούσα Λειτουργός: Κάλια Καμπανελλά

 

Λευκωσία, 6 Σεπτεμβρίου 2011

Αρ. Φακ: ΕΜΠ 1

 

Η παρούσα Έκθεση υποβάλλεται βάσει των αρμοδιοτήτων μου ως Εθνικός Μηχανισμός πρόληψης των βασανιστηρίων (Ν. 2(ΙΙΙ)/2009) καθώς και της συσσωρευμένης εμπειρίας του Γραφείου Επιτρόπου Διοικήσεως στο χειρισμό παραπόνων κρατουμένων.

Σκοπός της παρούσας παρέμβασης μου είναι ο εντοπισμός των κυριότερων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν σήμερα οι Φυλακές, τα οποία αποτελούν πηγή έντονου προβληματισμού σχετικά με τις συνθήκες κράτησης και την μεταχείριση των κρατουμένων εντός των Φυλακών καθώς και την έλλειψη πρωτοβουλιών για βελτίωση της κατάστασης που έχει δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια. Αποτελεί θέση μου ότι η συνέχιση των χρόνιων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι Φυλακές ελλοχεύει τον κίνδυνο η Κύπρος να εκτεθεί διεθνώς ενώ είναι πιθανόν να οδηγηθούμε σε ανεξέλεγκτες καταστάσεις εντός των Φυλακών.

Αρχικά, θα πρέπει να τονιστεί ότι το πρόβλημα του υπερπληθυσμού των Φυλακών τείνει να καταστεί μόνιμο πρόβλημα που οδηγεί σε σοβαρή υποβάθμιση των συνθηκών κράτησης και συνεχή αύξηση της έντασης στις σχέσεις των κρατουμένων μεταξύ τους και με το προσωπικό των Φυλακών. Από τα αριθμητικά δεδομένα που μου έχουν γνωστοποιηθεί από το Υπουργείο Δικαιοσύνης, στις 24 Μαΐου 2011 στις Κεντρικές Φυλακές κρατούνταν συνολικά 604 άτομα, ενώ η χωρητικότητα των φυλακών ανέρχεται στα 346 άτομα.  Είναι φανερό ότι ο αριθμός των κρατουμένων ξεπερνά κατά πολύ τον προβλεπόμενο, ενώ ο υπερπληθυσμός των Φυλακών παρουσιάζει σταθερή όξυνση τα τελευταία χρόνια, όπως έχει σημειώσει  από το 2004 στις σχετικές εκθέσεις της η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Πρόληψης των Βασανιστηρίων [1]. Πέραν τούτου, είναι χαρακτηριστικό ότι η σύνθεση του πληθυσμού των Φυλακών έχει αλλάξει σημαντικά τα τελευταία χρόνια με τους αλλοδαπούς κρατούμενους, που εκτίουν, κυρίως, ποινή για παραβάσεις του Περί Μεταναστεύσεως Νόμου, να ξεπερνούν σταθερά το 50% του συνολικού πληθυσμού των Φυλακών.

Παρότι, φαίνεται να υπήρξε μια βελτίωση της υλικοτεχνικής υποδομής του Τμ. Φυλακών, οι κτιριακές εγκαταστάσεις παραμένουν ανεπαρκείς για την κράτηση ενός τόσο μεγάλου αριθμού κρατουμένων. Παρά την προφανή σημαντική προσπάθεια και το ενδιαφέρον της Διεύθυνσης και του προσωπικού των Φυλακών για να διατηρήσει σε καλή κατάσταση τους χώρους κράτησης, η υλικοτεχνική υποδομή παραμένει πεπαλαιωμένη και, σε αρκετές περιπτώσεις, δεν τηρεί τις απαραίτητες προϋποθέσεις βάσει των διεθνών υποχρεώσεων της Κύπρου.

Όσον αφορά το πρόβλημα του υπερπληθυσμού, έχουν ήδη υποβληθεί οι προτάσεις και εισηγήσεις του Επιτρόπου Διοικήσεως στην αυτεπάγγελτη έρευνα που διεξήχθη από την προκάτοχο μου το 2004. Έκτοτε, δυστυχώς διαφαίνεται ότι οι αρμόδιες αρχές δεν έχουν προχωρήσει με τους απαιτούμενους ρυθμούς σε ενέργειες για αντιμετώπιση των χρονιζόντων προβλημάτων και βελτίωση των συνθηκών κράτησης, σε συμμόρφωση με τις εισηγήσεις του Επιτρόπου Διοικήσεως.

Ως αποτέλεσμα, το πρόβλημα του υπερπληθυσμού διογκώνεται κάθε χρόνο. Ενδεικτικά αναφέρω ότι σε επίσκεψη που διενεργήθηκε στις 25 Ιουνίου 2010 διαπιστώθηκε ότι κρατούμενοι συνωστίζονται μαζικά σε χώρους εντελώς ακατάλληλους για κράτηση, όπως σε χώρους εστίασης και ψυχαγωγίας (θέατρο) που έχουν μετατραπεί, χωρίς καμία υποδομή, σε χώρους κράτησης 70 και πλέον κρατουμένων, οι οποίοι μοιράζονται ελάχιστους χώρους υγιεινής με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη διαβίωση τους.

Αποτελεί διαχρονική θέση του Επιτρόπου Διοικήσεως ότι το ζήτημα του υπερπληθυσμού θα πρέπει να αντιμετωπιστεί άμεσα και οριστικά με συντονισμένες ενέργειες όλων των αρμοδίων αρχών. Κρίνω σκόπιμο να τονίσω ότι η επίκληση της δημιουργίας νέων Φυλακών, απόφαση που λήφθηκε προ ετών, δεν θα πρέπει να λειτουργήσει ως άλλοθι για απραξία και έλλειψη πρωτοβουλιών που θα αμβλύνουν άμεσα και σημαντικά το πρόβλημα αυτό. Επίσης, θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι οι συνθήκες που επικρατούν σήμερα στις Φυλακές θέτουν καθημερινά σε κίνδυνο την υγεία όσων κρατούνται αλλά και όσων εργάζονται στο χώρο αυτό και ως εκ τούτου, η Πολιτεία οφείλει να εγκύψει στο θέμα αυτό με λήψη άμεσων και αποτελεσματικών μέτρων. Σε διαφορετική περίπτωση, έχω την άποψη ότι η Κύπρος κινδυνεύει να εκτεθεί διεθνώς σε σχέση με την τήρηση των βασικών αρχών μεταχείρισης κρατουμένων ενώ κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει το ενδεχόμενο πρόκλησης εντάσεων εντός των Φυλακών.

Συγκεκριμένα, θα πρέπει να σας αναφέρω τα πιο κάτω, τα οποία έχω πληροφορηθεί από αρκετούς κρατούμενους και αποτελούν επακόλουθα του υπερπληθυσμού:

Α)  Οι Κεντρικές Φυλακές αντιμετωπίζουν σοβαρό πρόβλημα υπερκορεσμού και συνωστισμού καταδίκων που αναιρεί τη δυνατότητα στοιχειώδους διαχωρισμού των κρατουμένων, επιβαρύνοντας τον επώδυνο χαρακτήρα της ποινής. Ενδεικτικά, από παράπονα που έχουν υποβληθεί κατά καιρούς στο Γραφείο μου, διαφαίνεται ιδιαίτερη δυσκολία στην τήρηση του διαχωρισμού των νεαρών κρατουμένων από τους υπόλοιπους αλλά και των υποδίκων από τους κατάδικους. Τα πιο πάνω αποτελούν διαχρονικές επισημάνσεις του Γραφείου μου από το 2004[2] μέχρι σήμερα αλλά και διαπιστώσεις της αρμόδιας ευρωπαϊκής επιτροπής πρόληψης των Βασανιστηρίων (CPT) κατά τις επισκέψεις της στην Κύπρο.

Β)  Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες του προσωπικού των Φυλακών, τις οποίες οφείλω να αναγνωρίσω, δεν εφαρμόζονται στοχευμένες πολιτικές όσον αφορά την σωφρονιστική μεταχείριση των ουσιοεξαρτώμενων προσώπων και των ψυχικά ασθενών. Και για τις δύο αυτές κατηγορίες κρατουμένων, το Γραφείο Επιτρόπου Διοικήσεως έχει ήδη υποβάλει σχετικές εισηγήσεις με δύο Αυτεπάγγελτες παρεμβάσεις [3], οι οποίες δυστυχώς φαίνεται να μην έχουν υλοποιηθεί στον απαραίτητο βαθμό.

Γ)  Όπως προανέφερα, έχει διαπιστωθεί ότι κρατούμενοι συνωστίζονται μαζικά σε χώρους ακατάλληλους για κράτηση. Συγκεκριμένα, φαίνεται να υπάρχει ανεπαρκής αριθμός χώρων υγιεινής και ντουζ σε σχέση με τον αριθμό των κρατουμένων. Το πρόβλημα αυτό εμφανίζεται πιο έντονα στο χώρο ψυχαγωγίας (θέατρο) που έχει μετατραπεί σε χώρο κράτησης χωρίς καμία υποδομή. Περαιτέρω, δεν έχει ληφθεί πρόνοια για διαμόρφωση χώρων υγιεινής που θα εξυπηρετούν τις ιδιαίτερες ανάγκες των μουσουλμάνων κρατουμένων, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται ανησυχητικές συνθήκες υγιεινής εντός των χώρων αυτών.

Δ)  Λόγω του αυξημένου αριθμού των κρατουμένων, αρκετά από τα παράπονα που παραλαμβάνονται από το Γραφείο μου αφορούν στην παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να αναγνωρίσω τις φιλότιμες προσπάθειες όλου του ιατρικού και παραϊατρικού προσωπικού των Φυλακών για παροχή σωστής περίθαλψης στους κρατούμενους. Δυστυχώς, η προσπάθεια αυτή δεν είναι αρκετή να καλύψει τις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες του πληθυσμού των Φυλακών λόγω κυρίως της έλλειψης δράσεων από μέρους της Πολιτείας τόσο για την στελέχωση των Φυλακών όσο και για τη δημιουργία του πολυσυζητημένου Πολυδύναμου Ιατρικού Κέντρου εντός των Φυλακών. Ως εκ τούτου, επαναφέρω για άλλη μια φορά την εισήγηση όπως οι αρμόδιες Υπηρεσίες προχωρήσουν με γοργούς ρυθμούς σε αποτελεσματικά βήματα για την παροχή ολοκληρωμένης ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης εντός των Φυλακών, γεγονός εξαιρετικά κρίσιμο για την υγεία των κρατουμένων και του προσωπικού των Φυλακών.

Ε) Περαιτέρω, φαίνεται ότι το προσωπικό των Φυλακών αδυνατεί να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις που προκύπτουν από τον μεγάλο αριθμό κρατουμένων. Ενδεικτικά αναφέρω καταγγελία που έχει υποβληθεί στο Γραφείο μου ότι κατά τις νυχτερινές ώρες τα κουδούνια των κελιών δεν είναι ενεργοποιημένα και οι κρατούμενοι δεν μπορούν να ειδοποιήσουν το προσωπικό που είναι σε υπηρεσία για να μετακινηθούν στην τουαλέτα ή σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Ως αποτέλεσμα, οι κρατούμενοι αναγκάζονται να ικανοποιούν τις φυσικές τους ανάγκες εντός των κελιών τους μέσα σε μπουκάλια και σακούλια.

Αρκετοί κρατούμενοι περιγράφουν τα πιο πάνω περιστατικά σε επιστολές που έχουν απευθύνει στο Γραφείο μου κάνοντας λόγο για εξευτελιστική μεταχείριση τους, γεγονός που ενισχύει τους ισχυρισμούς του. Περαιτέρω, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Πρόληψης των Βασανιστηρίων διαπίστωσε το ως άνω φαινόμενο στην επίσκεψη της στις Κεντρικές Φυλακές το 2008 χαρακτηρίζοντας το ως ταπεινωτικό για τους κρατούμενους. Για το λόγο αυτό εισηγήθηκε τη λήψη μέτρων για να παύσει άμεσα η συγκεκριμένη πρακτική με την ενεργοποίηση των κουδουνιών για την εξασφάλιση της πρόσβασης των κρατουμένων σε χώρους υγιεινής [4].

Έχω την άποψη ότι η ως άνω μεταχείριση αποτελεί εξαιρετικά ταπεινωτική μεταχείριση και εκθέτει την Κύπρο διεθνώς, ενώ δημιουργεί εξαιρετικά ανθυγιεινές συνθήκες για όλους όσους βρίσκονται εντός των Φυλακών. Για το λόγο αυτό, αναμένω τις άμεσες ενέργειες των αρμόδιων αρχών για επίλυση του προβλήματος αυτού με την ενεργοποίηση των κουδουνιών εντός των κελιών και την ανταπόκριση του προσωπικού των Φυλακών στις κλήσεις των κρατουμένων κατά τη διάρκεια της νύχτας.

Όλα όσα αναφέρονται πιο πάνω έχουν διαπιστωθεί και επισημανθεί επανειλημμένα από την αρμόδια ευρωπαϊκή Επιτροπή Πρόληψης των Βασανιστηρίων σε επισκέψεις που πραγματοποίησε στις Κεντρικές Φυλακές του 2004 [5] και το 2008 [6]. Η Επιτροπή προχώρησε και σε σχετικές εισηγήσεις όσον αφορά το πρόβλημα του υπερπληθυσμού και τα επακόλουθα του, οι οποίες όμως δεν έχουν υλοποιηθεί από τις αρμόδιες αρχές με κίνδυνο η Κύπρος να εκτεθεί διεθνώς καθώς δεν πληρούνται τα διεθνή πρότυπα όσον αφορά τις συνθήκες κράτησης (CPT Standards).

Στο σημείο αυτό κρίνω σκόπιμο να σημειώσω ότι τα επακόλουθα του υπερπληθυσμού επηρεάζουν ευρύτερες πτυχές της καθημερινότητας των κρατουμένων και δεν περιορίζονται σε όσα αναλύονται πιο πάνω. Κατά την άποψη μου, τα ζητήματα στα οποία έχω αναφερθεί αποτελούν τα φλέγοντα ζητήματα σήμερα στις Κεντρικές Φυλακές, όπως προκύπτουν από το σύνολο των παραπόνων που λαμβάνει το Γραφείο μου και από την άσκηση των αρμοδιοτήτων μου ως Εθνικός Μηχανισμός Πρόληψης των Βασανιστηρίων.

Πέραν, όμως, του προβλήματος του υπερπληθυσμού και των επακόλουθων του, από τα παράπονα που παραλαμβάνονται από το Γραφείο μου διαπιστώνω ανησυχητικές τάσεις στον τρόπο μεταχείρισης των κρατουμένων, που, σε ορισμένες περιπτώσεις, ξεφεύγουν από το πλαίσιο του αναγκαίου και νόμιμου.

Παρότι τα συγκεκριμένα ζητήματα στο παρόν στάδιο διερευνώνται από το Γραφείο μου, θεωρώ κρίσιμο να επιστήσω την προσοχή σας σε αυτά καθώς έχει υποβληθεί ικανός αριθμός παραπόνων και κρίνω ότι είναι εξαιρετικά σημαντικά.

 

1. Τοποθέτηση διαχωριστικού γυαλιού στο χώρο του επισκεπτηρίου

 

Όπως έχω ενημερωθεί από το Τμ. Φυλακών [7], η τοποθέτηση διαχωριστικού γυαλιού στο χώρο του επισκεπτηρίου αποτελεί μέρος της προσπάθειας που καταβάλλεται για μείωση της εισδοχής παράνομων ουσιών ή αντικειμένων στο χώρο των Φυλακών. Παρότι, η χρήση του διαχωριστικού γυαλιού δεν θα μπορούσε να κριθεί ως μη θεμιτή στις περιπτώσεις που υφίστανται εξαιρετικοί λόγοι ασφάλειας που καθιστούν το μέτρο αυτό αναγκαίο και ανάλογο για την εξυπηρέτηση του ως άνω σκοπού, θεωρώ ότι η εφαρμογή του μέτρου αυτού, με τον τρόπο που γίνεται, δημιουργεί σοβαρές επιφυλάξεις ως προς την νομιμότητα του.

Συγκεκριμένα, έχω ενημερωθεί ότι έχει συσταθεί Επιτροπή, η οποία αποφασίζει κατά πόσον ένας κρατούμενος θα δέχεται επισκέψεις στον ανοιχτό (χωρίς διαχωριστικό), στον ημίκλειστο (με διαχωριστικό αλλά εφικτή η επικοινωνία χωρίς τηλέφωνο) ή στον κλειστό χώρο επισκέψεων (με διαχωριστικό μέχρι την οροφή, επικοινωνία μέσω τηλεφώνου). Περαιτέρω, από επαφές μου με Λειτουργούς του Τμ. Φυλακών και κρατούμενους περιήλθε σε γνώση μου το γεγονός ότι, σε περίπτωση κατηγορίας για διάπραξη οποιουδήποτε πειθαρχικού παραπτώματος ή καταδίκης για πειθαρχικό παράπτωμα, μπορεί να αποφασιστεί η διενέργεια επισκέψεων στο κλειστό επισκεπτήριο μέχρι την επαναξιολόγηση του κρατούμενου από την εν λόγω Επιτροπή.

Έχω την άποψη ότι η εφαρμογή του μέτρου αυτού, με τον τρόπο που αναλύθηκε, δεν προσφέρει τις απαραίτητες δικαιοκρατικές εγγυήσεις  ώστε να κριθεί ως θεμιτή. Και τούτο επειδή, κατ’αρχήν η Επιτροπή που συστάθηκε για το σκοπό αυτό δεν προβλέπεται από τους περί Φυλακών Κανονισμούς και δεν υπάρχει σχετική πρόνοια για τη σύνθεση, τις αρμοδιότητες και τον τρόπο λειτουργίας της. Περαιτέρω, η χρήση του επισκεπτηρίου ως μορφή ποινής ή αποτρεπτικού μέτρου στις περιπτώσεις πειθαρχικού παραπτώματος βρίσκεται εκτός νομικού πλαισίου, καθώς στους Περί Φυλακών Νόμους και Κανονισμούς προβλέπεται συγκεκριμένη διαδικασία που ακολουθείται κατά τη διερεύνηση πειθαρχικών παραπτωμάτων και συγκεκριμένες ποινές για κάθε παράπτωμα.

Όπως προκύπτει, η διαδικασία που ακολουθείται για τον καθορισμό ή την μετατροπή του τρόπου διενέργειας επισκέψεων δεν ακολουθεί συγκεκριμένους κανόνες, οι οποίοι να έχουν καταγραφεί σε νομοθετικό ή κανονιστικό κείμενο και να είναι γνωστοί τόσο σε όσους τους εφαρμόζουν όσο και στους κρατούμενους. Επιπλέον, η διαδικασία αυτή δεν αφήνει κανένα περιθώριο στον κρατούμενο να ακουστεί και να παρουσιάσει τις θέσεις του ενώπιον της αρμόδιας αρχής, προτού αυτή καταλήξει σε απόφαση, που μπορεί να είναι δυσμενής για αυτόν.

Παρότι, η ρύθμιση οποιουδήποτε θέματος σχετικά με τις επισκέψεις αποτελεί αρμοδιότητα του Διευθυντή των Φυλακών (Άρθρο 117(3) Περί Φυλακών Κανονισμών) οι σχετικές αποφάσεις θα πρέπει να είναι επαρκώς αιτιολογημένες και να εφαρμόζονται εντός συγκεκριμένου και προκαθορισμένου πλαισίου, ενώ σε κάθε περίπτωση δεν θα πρέπει να αποτελούν μια άτυπη μορφή ποινής.  Περαιτέρω, οι αποφάσεις του Διευθυντή κατά την άσκηση της εξουσίας του ελέγχονται από το Γραφείο μου στα πλαίσια των αρμοδιοτήτων μου, ώστε να διαπιστωθεί εάν τηρούνται οι βασικές αρχές μεταχείρισης των κρατουμένων και εάν οι αποφάσεις αυτές λαμβάνονται εντός των ορίων της διακριτικής εξουσίας του αρμόδιου οργάνου.

Έχω την άποψη ότι το ζήτημα της τοποθέτησης διαχωριστικού γυαλιού θα πρέπει να επανεξεταστεί καθώς εφαρμόζεται καταχρηστικά και δημιουργεί σοβαρά εμπόδια στην επαφή των κρατουμένων με τον έξω κόσμο χωρίς, κάθε φορά, να συνδέεται και να απαιτείται για την εξυπηρέτηση της ασφάλειας εντός των Φυλακών.

 

2. Σεβασμός θρησκευτικών πεποιθήσεων

 

Από τα στατιστικά στοιχεία των τελευταίων ετών, προκύπτει ότι οι αλλοδαποί κρατούμενοι αυξάνονται συνεχώς και αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού των Φυλακών. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι ο πληθυσμός των φυλακών έχει διακριτά χαρακτηριστικά και αποτελείται από διάφορες ομάδες που προέρχονται από διαφορετικές κουλτούρες και θρησκείες, οι οποίες πρέπει να γίνονται σεβαστές.

Πέραν τούτου, ενώπιον του Γραφείου μου έχουν υποβληθεί κατά καιρούς παράπονα που αφορούν στο θέμα του εκκλησιασμού των χριστιανών κρατουμένων. Όπως είμαι σε θέση να γνωρίζω, ο εκκλησιασμός γίνεται εκ περιτροπής για κάθε πτέρυγα, καθώς κρίθηκε ότι ο εκκλησιασμός όλων των κρατουμένων εγκυμονούσε κινδύνους, λόγω και του μεγάλου αριθμού τους. Παρότι δεν διαφωνώ με την ως άνω απόφαση του Τμ. Φυλακών για εκκλησιασμό ανά πτέρυγα, αυτή δεν μπορεί να οδηγεί σε περιορισμό της δυνατότητας άσκησης των θρησκευτικών πεποιθήσεων των κρατουμένων σε βαθμό που ουσιαστικά να την ακυρώνει. Κατά την εφαρμογή του ως άνω μέτρου παρουσιάστηκε το φαινόμενο η κάθε πτέρυγα να εκκλησιάζεται περίπου δύο φορές τον μήνα. Παρά τις έντονες προσπάθειες του Τμ. Φυλακών για εξασφάλιση ιερέα που να είναι διαθέσιμος για την τέλεση επιπλέον λειτουργιών στην εκκλησία των Φυλακών αυτό δεν κατέστη, μέχρι σήμερα, εφικτό με αποτέλεσμα ο εκκλησιασμός να αποτελεί πηγή εντάσεων εντός των Φυλακών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στις 21 Νοεμβρίου 2010 με κρατούμενους Ποντιακής καταγωγής οι οποίοι δεν μπόρεσαν να εισέλθουν στην εκκλησία την ημέρα μιας θρησκευτικής γιορτής.

 

3. Απομόνωση κρατουμένων

 

Η χρήση του μέτρου της απομόνωσης αποτελεί πηγή ανησυχίας και έντονου προβληματισμού, καθώς διαπιστώνω ότι, πολύ συχνά, χρησιμοποιείται ως μέτρο πειθαρχίας και εκφοβισμού, εκτός του πλαισίου που ορίζουν οι σχετικές πρόνοιες.  Όπως έχει επισημάνει η αρμόδια Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά των Βασανιστηρίων[8], η απομόνωση θα πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις που ο κρατούμενος κρίνεται επικίνδυνος για τον εαυτό του ή τους άλλους και να διαρκεί μερικές ώρες, ενώ είναι ξεκάθαρο ότι δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται ως μια άτυπη μορφή τιμωρίας.  Οι συνέπειες της παρατεταμένης απομόνωσης στην ψυχική υγεία του κρατούμενου είναι εξαιρετικά δυσμενείς και για το λόγο αυτό θα πρέπει να αποτελεί το έσχατο μέτρο που να εφαρμόζεται σε ιδιαίτερες περιπτώσεις και για ελάχιστο χρονικό διάστημα.

Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να εξασφαλίζεται μια ώρα άσκησης σε εξωτερικό χώρο για κάθε κρατούμενο που βρίσκεται σε καθεστώς απομόνωσης. Έχω πληροφορηθεί από συγγενείς κρατουμένων αλλά και από κρατούμενους ότι κατά την απομόνωση τους δεν εξέρχονται της πτέρυγας αλλά τους επιτρέπεται να βαδίζουν στο διάδρομο της πτέρυγας για μισή ώρα και μάλιστα με τη χρήση χειροπέδων. Η μη δυνατότητα άσκησης σε εξωτερικό χώρο κατά την απομόνωση διαπιστώθηκε και επισημάνθηκε ήδη από την αρμόδια ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά των βασανιστηρίων κατά την επίσκεψη της το 2004 [9] και το 2008 [10].

Θεωρώ ότι κάτι τέτοιο αποτελεί παραβίαση των βασικών αρχών μεταχείρισης κρατουμένων, όπως έχουν διατυπωθεί σε σωρεία διεθνών νομικών κειμένων και η πρακτική αυτή θα πρέπει να παύσει άμεσα. Το Τμ. Φυλακών θα πρέπει να προχωρήσει στις απαραίτητες διευθετήσεις ώστε οι κρατούμενοι σε απομόνωση να εξέρχονται της συγκεκριμένης πτέρυγας σε εξωτερικό χώρο για μια ώρα καθημερινά χωρίς φυσικά τη χρήση μέσων σωματικού περιορισμού και χωρίς να έρχονται σε επαφή με άλλους κρατούμενους. Σε κάθε περίπτωση, θεωρώ αυτονόητο ότι η καθημερινή άσκηση για μια ώρα σε εξωτερικό χώρο θα πρέπει να εξασφαλίζεται σε όλους τους κρατούμενους.

Ακόμη, είναι χαρακτηριστικό ότι ο κρατούμενος, κατά την παραμονή του σε καθεστώς απομόνωσης, στερείται κάθε επικοινωνίας όχι μόνο με τους συγκρατούμενους του αλλά και με όσους τον επισκέπτονται όπως συγγενείς, φίλοι, ο δικηγόρος του, η πρεσβεία του ή άλλες οργανώσεις ή λειτουργοί του Γραφείου μου. Οι συνθήκες αυτές ευνοούν την ανάπτυξη ενός κλίματος ατιμωρησίας μεταξύ των δεσμοφυλάκων καθώς καλλιεργείται η εντύπωση ότι τα πάντα συμβαίνουν «κεκλεισμένων των θυρών» γι’ αυτό και αρκετοί ισχυρισμοί για κακομεταχείριση κρατουμένων αφορούν στο διάστημα της απομόνωσης τους.

Για τους πιο πάνω λόγους, θα πρέπει να εξεταστεί το συντομότερο το ενδεχόμενο τροποποίησης των σχετικών προνοιών που επιτρέπουν την απομόνωση κρατουμένων που κατηγορούνται για παραπτώματα για διάστημα 4-6 ημερών, ώστε να βρίσκονται σε συμμόρφωση με τις εισηγήσεις της αρμόδιας Επιτροπής κατά των βασανιστηρίων και σε συμφωνία με παγιωμένες αρχές μεταχείρισης κρατουμένων. Επιπλέον, θα πρέπει να τροποποιηθεί άμεσα η πρόνοια του άρθρου 151 των Περί Φυλακών Κανονισμών (ΚΔΠ 121/97) ως ιδιαίτερα προβληματική, καθώς προβλέπει ότι ο Διευθυντής του Τμ. Φυλακών έχει την εξουσία να θέτει σε απομόνωση έναν κρατούμενο για αδιευκρίνιστο και άρα απεριόριστο χρονικό διάστημα για συγκεκριμένους λόγους που αναφέρονται στην εν λόγω διάταξη.

 

4. Ισχυρισμοί για χρήση μεθόδων βασανιστηρίων στην Πτέρυγα 4

 

Ιδιαίτερη ανησυχία μου έχουν προκαλέσει ισχυρισμοί κρατουμένων για χρήση μεθόδων βασανιστηρίων στην Πτέρυγα 4 (πτέρυγα απομόνωσης). Σε επαφές λειτουργών του Γραφείου μου με κρατούμενους έχει αναφερθεί επανειλημμένως ότι στην συγκεκριμένη πτέρυγα παρέχεται ελάχιστο φαγητό στους κρατούμενους υπό απομόνωση, ενώ όσοι κρατούνται εκεί στερούνται ύπνου καθώς ανά δεκαπεντάλεπτο οι δεσμοφύλακες διενεργούν έλεγχο στα κελιά τους βάσει, όπως ανέφεραν, εσωτερικών προφορικών οδηγιών που έχουν λάβει από τη Διεύθυνση του Τμ. Φυλακών. Συγκεκριμένα, έχω πληροφορηθεί ότι προκαλείται δυνατός θόρυβος από το άνοιγμα των παραθύρων στα κελιά κατά τη διάρκεια του ως άνω ελέγχου που γίνεται όλο το 24ώρο, με αποτέλεσμα οι κρατούμενοι να στερούνται τη δυνατότητα να κοιμηθούν. Περαιτέρω, έχει αναφερθεί ότι η συγκεκριμένη πτέρυγα δεν διαθέτει επαρκή αερισμό και φυσικό φως, ενώ όπως προαναφέρθηκε, κατά την απομόνωση δεν εξασφαλίζεται μια ώρα άσκηση ημερησίως σε εξωτερικό χώρο. Δυστυχώς, τα πιο πάνω περιστατικά έχουν αναφερθεί από αρκετούς κρατούμενους, γεγονός που ενισχύει το βάσιμο των ισχυρισμών αυτών.

Θεωρώ ότι τα ως άνω είναι άκρως ανησυχητικά και εναπόκειται στην κρίση του Γενικού Εισαγγελέα της Δημοκρατίας κατά πόσο χρήζουν αξιολόγησης για τυχόν διάπραξη ποινικών αδικημάτων. 

Πρέπει να τονίσω ότι η χρήση βασανιστηρίων δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να κριθεί αποδεκτή και, σε περίπτωση που συμβαίνει, αποτελεί σοβαρή παραβίαση της νομοθεσίας και των διεθνών συνθηκών που δεσμεύουν την Κύπρο.

 

5. Ισχυρισμοί για κακομεταχείριση

 

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σταθερή αύξηση των παραπόνων που υποβάλλονται στο Γραφείο μου σχετικά με σωματική κακοποίηση κρατουμένων από μέλη του προσωπικού των Φυλακών. Μέχρι σήμερα, σε καμία περίπτωση δεν κατέστη εφικτή η στοιχειοθέτηση των ισχυρισμών που προβάλλουν οι κρατούμενοι, γεγονός που με προβληματίζει ιδιαίτερα καθώς διαφαίνεται έλλειψη συγκεκριμένης διαδικασίας και επαρκών εγγυήσεων, που να εξασφαλίζουν τη σωστή και αμερόληπτη διερεύνηση των περιπτώσεων αυτών από την αρμόδια αρχή.

Κατ΄αρχήν, αρκετές φορές η κακομεταχείριση φαίνεται να λαμβάνει χώρα σε χώρους απομόνωσης όπου τοποθετούνται οι κρατούμενοι υπό κατηγορία ή για λόγους ασφάλειας. Όπως έχω ήδη αναφέρει, οι συνθήκες που επικρατούν στο συγκεκριμένο χώρο, κυρίως η έλλειψη οποιασδήποτε επικοινωνίας με τον έξω κόσμο, ευνοούν, κατά την άποψη μου, την ανάπτυξη πλημμελών συμπεριφορών από συγκεκριμένα μέλη των Φυλακών.

Είναι γεγονός ότι ο κρατούμενος δεν έχει κανένα τρόπο να προβάλει ισχυρισμούς για κακομεταχείριση του λόγω της απομόνωσης του, ενώ δεν εκτίθεται στα βλέμματα κανενός άλλου παρά μόνο των δεσμοφυλάκων που εισέρχονται στη συγκεκριμένη πτέρυγα. Υπό τις συνθήκες αυτές, θεωρώ ότι αποδυναμώνεται σημαντικά η δυνατότητα του κρατούμενου να προβάλει και να στοιχειοθετήσει τυχόν ισχυρισμούς του για κακοποίηση του.

Περαιτέρω, φαίνεται ότι η ιατρική εξέταση των κρατουμένων που προβάλλουν ισχυρισμούς για κακοποίηση σε κάποιες περιπτώσεις δεν συμβάλλει στη συσχέτιση των ιατρικών ευρημάτων με τους ισχυρισμούς αυτούς.  Ειδικότερα, σε περίπτωση που ο κρατούμενος εξεταστεί από τον ιατρικό λειτουργό των Φυλακών και προβάλλει ενώπιον του ισχυρισμούς για κακοποίηση του, θα πρέπει ο Ιατρικός Λειτουργός να καταγράφει πέραν των ευρημάτων της εξέτασης και τη συνάφεια των ευρημάτων αυτών με τους ισχυρισμούς του παραπονούμενου. Στη συνέχεια, ο Ιατρός θα πρέπει να παρέχει την ιατρική έκθεση του στον κρατούμενο, η οποία να περιλαμβάνει τόσο το ιατρικό πόρισμα όσο και τα συμπεράσματα που αφορούν στη συνέπεια των ισχυρισμών του με τα ιατρικά ευρήματα. Η έκθεση αυτή αποτελεί κρίσιμο, εάν όχι το μοναδικό, εργαλείο με το οποίο ο κρατούμενος μπορεί να προχωρήσει με κάθε μέσο στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων του ενώπιον κάθε αρμόδιας αρχής. Κρίνω σκόπιμο να αναφέρω ότι τα ως άνω αποτέλεσαν και εισήγηση της ευρωπαϊκής Επιτροπής κατά των βασανιστηρίων, η οποία φαίνεται όμως να μην έχει εφαρμοστεί μέχρι σήμερα [11].

Στο σημείο αυτό, θέλω να τονίσω την πεποίθηση μου ότι οι περιπτώσεις κακοποιήσεων αποτελούν μεμονωμένα περιστατικά και δεν χαρακτηρίζουν το επίπεδο και το ήθος του συνόλου του προσωπικού των Φυλακών, που εργάζεται ομολογουμένως σε εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες. Παρόλα αυτά, είναι ικανές να ανατρέψουν την εικόνα για το σύνολο των μελών του προσωπικού των Φυλακών και να καλλιεργήσουν μια θολή εικόνα για όσα συμβαίνουν εντός του χώρου των Φυλακών.

 

6. Ανάγκη τροποποίησης των Περί Φυλακών Νόμων και Κανονισμών

 

Από το σύνολο των παραπόνων που λαμβάνει το Γραφείο μου, έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι Περί Φυλακών Νόμοι και Κανονισμοί χρήζουν τροποποιήσεων, ώστε να ενταχθούν σε αυτούς συγκεκριμένες διατάξεις που θα ενισχύσουν την προστασία των κρατουμένων και τις δυνατότητες εντοπισμού των ευθυνών σε περιπτώσεις παραβιάσεων της νομοθεσίας.

Συγκεκριμένα, θα πρέπει να θεσμοθετηθεί ένα πλαίσιο δικαιοκρατικών εγγυήσεων που να εξασφαλίζει την σωστή και έγκαιρη διερεύνηση των ισχυρισμών για κακοποιήσεις καθώς και τη διαδικασία προβολής τέτοιων ισχυρισμών. Σημαντικό βήμα στην προσπάθεια αυτή θεωρώ ότι θα αποτελούσε η θεσμοθέτηση της υποχρέωσης για ιατρική εξέταση όσων ισχυρίζονται ότι κακοποιήθηκαν και η σύνταξη ιατρικού πορίσματος με ανάλυση των ιατρικών ευρημάτων σε σχέση με τους προβαλλόμενους ισχυρισμούς. Περαιτέρω, έχω την άποψη ότι πρέπει να τροποποιηθούν διατάξεις που αφορούν στο καθεστώς απομόνωσης καθώς και να θεσμοθετηθεί το πλαίσιο της επικοινωνίας των κρατουμένων με τον έξω κόσμο.

Οι Περί Φυλακών Νόμοι και Κανονισμοί χρήζουν εκσυγχρονισμού μέσω καθοριστικών τροποποιήσεων σε μια σειρά διατάξεων ώστε να καταστούν πιο λειτουργικοί και να καθιερώνουν ένα δικαιοκρατικό πλαίσιο προστασίας των δικαιωμάτων των κρατουμένων.

 

7. Υποχρεωτικό κούρεμα και ξύρισμα

 

Για το ως άνω θέμα έχουν ήδη υποβληθεί 4 παράπονα και έχω προχωρήσει σε σχετική Σύσταση (ΕΜΠ 1) βάσει των αρμοδιοτήτων μου ως Εθνικός Μηχανισμός Πρόληψης των Βασανιστηρίων.

Παρότι αντιλαμβάνομαι ότι το εν λόγω θέμα πιθανόν να φαίνεται λιγότερο σημαντικό σε σχέση με τα ευρύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι Φυλακές, θεωρώ ότι φανερώνει την τάση για σκλήρυνση της μεταχείρισης των κρατουμένων.

Είναι γεγονός ότι στις Φυλακές επικρατούν σήμερα ιδιαίτερα ανθυγιεινές συνθήκες και προκύπτουν σοβαρά ζητήματα υγιεινής,  τα οποία όμως δεν κρίνω ότι συνδέονται και πόσο μάλλον δεν επιλύονται με την, σε τέτοιο βαθμό αυστηρότητας, επιβολή του κουρέματος και ξυρίσματος. Έχω την άποψη ότι για την επίλυση των πραγματικά σοβαρών προβλημάτων των Φυλακών χρειάζονται ριζικά μέτρα για τη ουσιαστική βελτίωση των γενικότερων συνθηκών. Σε διαφορετική περίπτωση, κάθε μέτρο που λαμβάνεται δεν θα μπορεί να αποδώσει στο βαθμό που χρειάζεται και η Κύπρος, πιθανόν, να καταστεί υπεύθυνη σε διεθνές επίπεδο για πλημμελή φροντίδα των κρατουμένων.

Για το συγκεκριμένο ζήτημα έχω ήδη τοποθετηθεί και υποβάλει την εισήγηση μου, την οποία κρίνω σκόπιμο να επαναλάβω όπως παύσει η πρακτική του εξαναγκασμού κρατουμένων σε κούρεμα και ξύρισμα, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που αυτό δικαιολογείται από ιατρικούς ή θρησκευτικούς λόγους. Εξ όσων έχω πληροφορηθεί, το Τμ. Φυλακών δεν έχει συμμορφωθεί με την ως άνω εισήγηση μου, ενώ πρόσφατα έχω λάβει παράπονο από κρατούμενο που είναι υπόδικος και αναγκάστηκε να ξυρίσει τη γενειάδα του για να αποφύγει την απομόνωση αλλά και από κρατούμενο στον οποίο δεν επιτράπηκε να φέρει γενειάδα για λίγες ημέρες λόγω πένθους.

Ως εκ τούτου, αναμένω τη συνεργασία σας για αποφυγή τέτοιων περιπτώσεων στο μέλλον και συμμόρφωση με τις πιο πάνω εισηγήσεις μου.

 

Τελικά συμπεράσματα

 

Όσα αναφέρονται στην παρούσα Έκθεση αποτελούν μια συνολική εκτίμηση για τις συνθήκες που επικρατούν σήμερα στις Κεντρικές Φυλακές και μια προσπάθεια να επιστήσω την προσοχή σε κάθε αρμόδια αρχή για ανάληψη αποτελεσματικής και άμεση δράσης στα ζητήματα που αναλύθηκαν. Τα ζητήματα που έχω αναπτύξει είναι αποτέλεσμα της καθημερινής επαφής του Γραφείου μου με κρατούμενους και συγγενείς τους καθώς και με μέλη του προσωπικού των Φυλακών κατά το χειρισμό παραπόνων.  Είναι, επίσης, αποτέλεσμα της άσκησης των αρμοδιοτήτων μου ως Εθνικός Μηχανισμός Πρόληψης των Βασανιστηρίων βάσει του Ν.2(ΙΙΙ)/2009.

Αφενός, η όξυνση των χρόνιων προβλημάτων που ταλανίζουν το σωφρονιστικό ίδρυμα και αφετέρου, η σκλήρυνση της στάσης του Τμ. Φυλακών σε θέματα μεταχείρισης των κρατουμένων εύλογα προκαλούν ιδιαίτερη ανησυχία όσον αφορά την πιθανότητα δημιουργίας εντάσεων εντός των Φυλακών, ικανών να  θέσουν σε κίνδυνο την ευταξία και την ασφάλεια τόσο των κρατουμένων όσο και του προσωπικού των Φυλακών.

Περαιτέρω, οι επισημάνσεις και παρατηρήσεις που αναλύθηκαν δεν επιχειρούν να υποβαθμίσουν τις φιλότιμες προσπάθειες της Διεύθυνσης και του προσωπικού του Τμ. Φυλακών, που εργάζονται σε ομολογουμένως εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες. Αντίθετα, έχω την άποψη ότι η βελτίωση των συνθηκών εργασίας του προσωπικού των Φυλακών είναι άμεσα συνυφασμένη με τη βελτίωση των συνθηκών κράτησης, που σήμερα θέτουν σε κίνδυνο την υγεία και την ασφάλεια όλων.

Η υποβολή της παρούσας Έκθεσης αποτελεί επίσης υπενθύμιση της διάθεσης μου για εποικοδομητική συνεργασία με κάθε αρμόδιο όργανο για την επίλυση των κρίσιμων ζητημάτων που ανακύπτουν. Συνεχίζει να αποτελεί πεποίθηση μου ότι τα σύνθετα προβλήματα των Φυλακών μπορούν να τύχουν αποτελεσματικού χειρισμού μόνο στα πλαίσια συντονισμένης δράσης μεταξύ διαφόρων φορέων και προς την κατεύθυνση αυτή επιζητώ την συνεργασία και στήριξη σας σε κάθε επίπεδο.

Η παρούσα Έκθεση του Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης των Βασανιστηρίων υποβάλλεται, σύμφωνα με το άρθρο 7 του Ν. 2(ΙΙΙ)/2009, στον Υπουργό Δικαιοσύνης και Δημόσιας Τάξης, ως αρμόδια για το συγκεκριμένο χώρο κράτησης αρχή. Επίσης, κοινοποιώ αντίγραφο της παρούσας Έκθεσης στο Γενικό Εισαγγελέα της Δημοκρατίας, σύμφωνα με το άρθρο 9 του Ν.2(ΙΙΙ)/2009, ώστε να επιληφθεί, στα πλαίσια των αρμοδιοτήτων του, ζητημάτων που πιθανόν να αφορούν σε ποινικά κολάσιμες πράξεις παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

 

Ελίζα Σαββίδου

Επίτροπος Διοικήσεως και Ανυρωπίνων Δικαιωμάτων

Εθνικός Μηχανισμός Πρόληψης των Βασανιστηρίων